Habertürk müellifi Muhsi Kızılkaya, ‘Türkiye’de heykeli dikilen İsveçli şair’ başlıklı yazısıyla, Doğu kültürü ve tasavvuf geleneğinden etkilenen İsveçli şair Gunnar Ekelöf’ü anlattı.
Muhsin Kızılkaya’nın Doğu kültürü ve tasavvuf geleneğinden etkilenen İsveçli şair Gunnar Ekelöf’ü anlattığı yazısı:
“Bin Bir Gece Masalları”nın 1704 yılında, “doğuştan romancı” addedilen, seyyah, antika meraklısı, eski el yazması kitap avcısı Antoine Gallan tarafından Fransızcaya çevrilmesiyle birlikte Batılı edebiyatçılar Doğu’yu merak etmeye başladı.
Öncesinde de vardı Batılı yazarlarda Doğuya karşı bir merak lakin Batıda edebi akımların başlamasına Doğunun temel anlatılarından birisi olan “Bin Bir Gece Masalları” öncülük etti.
“Bin Bir Gece Masalları” Batıyı, İncil’den sonra en çok etkileyen kitap olarak edebiyat tarihine geçti.
Bu kitap Fransızcadan sonra Batının belirli başlı lisanlarında süratle yaygınlaşırken, Batılı muharrirler Doğu’yu daha çok merak etti.
O gün bugün Batı Doğu’yu merak eder, Doğu Batı’ya öykünür.
*
“Bin Bir Gece Masalları” büyülü bir masal ülkesini anlattı onlara, onlar da akın akın bu masal diyarını görmek için yola çıktı. Lakin heyhat, karşılaştıkları Doğu hiç de bekledikleri masal ülkesi değildi. Haraptı, sefalet diz uzunluğuydu. Ne altından saraylar ne çeşmelerinde akan şerbetler ne de sokaklarında dört kol çengi rakkaseler vardı.
Daha fazlasını merak etmeden gördükleriyle yetinip memleketlerine kös kös döndüler.
İçlerinden Doğu’nun irfanından, yüksek şiir sanatından, tasavvuf geleneğinden birinci etkilenen Goethe oldu. Hafız’ı merak etti, sonra da onu ruh ikizi sayıp, Batı’dan Doğu’ya seslenen yahut Doğuyu bilmeyen Batıya seslenen “Batı-Doğu Divanı”nın yazdı.
Batı edebiyatında bir evvelki jenerasyondan kimilerini saymazsak, asri büyük muharrirler içinde tıpkı Goethe’nin Hafız’dan etkilenmesi üzere, “Binbir Gece Masalları”ndan etkilenen Gabriel Garcia Marquez yeni bir edebi akımın, “Büyülü gerçekçiliğin” doğmasına öncülük etti. Hakeza Borges “Binbir gecenin vakti sonsuzdur ve kendi yolunda ilerliyor” dedi; çağımızın en kayda kıymet müelliflerinden birisi olan Umberto Eco ise “Baudolino” romanını bu masallar üzerine kurdu.
*
Edebi anlatı geleneği içe geçmiş kutulara emsal. Her kutunun içinden öbür bir kutu çıkar. Her kutu başka bir sürpriz barındırır lakin.
“Hafız’ın Divanı”ndan Goethe’nin “Batı-Doğu Divanı”, Goethe’nin “Divanı”ndan da İsveçli şair Gunnar Ekelöf’ün “Emgion Prensi İçin Divan” kitabı çıktı.
Goethe Hafız’dan etkilendi, Ekelöf Goethe’den… O denli ki Ekelöf memleketinden ayrıldı geldi Anadolu’yu gezdi, “Divanı”ndaki şiirlerin on yedisini İstanbul’da bir otel odasında on altı saat içinde yazdı, öldükten sonra da küllerinin Manisa Salihli’deki eski ismi Pactola olan Kaide Çayına dökülmesini vasiyet etti. Koşul, bir başka ismi Gümüş Çay Bozdağ’dan doğar, şu an Manisa sonları içinde bulunan ve Lidya Krallığının başşehri olan Sardes harabelerinden geçerek Gediz Irmağı’na dökülür, Gediz de Ege’ye…
1968 yılında ölünce eşi de vasiyetini yerine getirdi, küllerini bir kavanoza doldurdu, getirip Sart’ın gümüş sularına bıraktı Ekelöf’ün.
*
Ekelöf’ü Anadolu’ya getiren Goethe’nin “Divanı”ydı. Lakin onu burada tutan öteki bir şey oldu. Tarihin içindeki şiire yöneldi. Başını kurcalayan temel soru şu oldu:
Dolaştığı Akdeniz’de muazzam bir insanlık birikimiyle karşılaştı şair. Ağzı açık kaldı, feleği şaştı. Bütün bu antik miras Bizans’ı nasıl etkilemişti sanki? Yoksa bütün yollar Roma’ya değil de Konstantinopolis’e mi çıkıyordu? Bir şeyler arıyordu ancak aradığı şey “Yazıt” şiirinde dillendirdiği şöyle bir şeydi:
“Ey hâlâ bu duvarlar boyunca yürüyüp
Bir insan arayan insan
Belki de bir vakitler benim aradığımsın,
Belki de bir vakitler bendim senin aradığın.”
*
Gunnar Ekelöf 1907 yılında Stockholm’de dünyaya geldi. Babası güçlü bir borsacıydı. Fakat Ekelöf şimdi dokuz yaşındayken babası frengi hastalığına yakalandı, çıldırarak öldü. Annesi de onu terk etti, yetimhanede büyüdü. Daha lisedeyken Goethe’nin tesiriyle Doğu edebiyatına merak sardı. En çok da İbnül Arabi, Ferȋdüddin Attâr üzere büyük mutasavvıfların gerisine düştü. Farsçaya merak sardı, öğrendi. Rumi’yi okudu, akabinde 1932 yılında “Yeryüzüne Geç Varış” ismiyle birinci şiir kitabını yayınladı. Temaları gerçeküstüydü. On sene sonra çıkardığı “Vapurun Şarkısı” kitabı ona kısa müddette İsveç edebiyatında sağlam bir yer açtı.
Yirminci yüzyılda yetişmiş İsveç edebiyatının en güçlü şairi olarak kabul ediliyor fakat Nobel edebiyat mükafatını alamadı, buna rağmen 1958 yılında Nobel Komitesi’ne seçildi fakat komitenin çok az toplantısına katıldı.
Bir şairdi ancak bir tarihçi üzere Bizans’ı merak ediyordu. Hayatının son yıllarını Doğu keşfine ayırdı. Bu uğraşı onu “Emgion Prensi İçin Divan” kitabına götürdü. Bizim memlekette de bilinen kitabı bu kitaptır, “Divan”ı Hüseyin Baş Türkçeye çevirdi, Yapı Kredi yaynları arasında çıktı; aynı kitabı Kürt romancı Firat Cewerî de Kürtçe çeviri etti, Avesta Yayınları bastı.
*
İsveç melankolisini kimse onun üzere şiire dökemedi, daima “uzak bir ülkeyi” hayal etti. Doğu tasavvuf geleneğinde insanın kozmostaki yeri için “Her insan farklı bir alemdir” düsturundan hareketle Ekelöf, “Her insan bir dünyadır” diyerek bu fikriyatı Batı’ya taşıdı. Her kitabında Ekelöf’ün bir dizesini kesinlikle epigraf yapan Kürt romancı Mehmed Uzun, “Kader Kuyusu” romanında Ekelöf’e göndermeyle roman kahramanına, “Bilirsin, her insan kendine mahsus bir cihandır. Her insan, hayatı, yaşadıkları, tecrübeleri, his ve kanılarıyla yeni bir dünyadır. Yeni bir insanı tanımak, yeni bir dünyayı keşfetmeye emsal,” dedirtti.
“Yalnız beşere inanıyorum” diyen Ekelöf, hayatı boyunca Doğu bilgeliğinden aldığı ilhamla hayatın manasını aradı durdu. Poetikasını zıtlıklar üzerine kurdu, şiiri “kelimeleri yönetim etme sanatı” olarak tanımladı.
İsveç lisanındaki “Muhammedanismen” kavramı ona aittir; “Muhammedi” demektir. Ona nazaran “Muhammedi” şiir geleneğinde vücut, akıl ve kalp bir bütündür. Hayatının son demlerinde yazdığı “Divan”ında bu geleneğe sıkı sıkıya bağlı kaldı. Tıpkı ustası Goethe üzere Doğu’da bulduğu şeyi kendi lisanına şöyle aktardı:
“İşittim düşümde:
-Habib, tüm soğanı mı istersin
yoksa yalnızca bir dilimini mi?
Büyük bir kararsızlık düştü içime
Bu bilmeceli soru
hayatımın sorusuydu!
Bütün yerine parçayı mı istiyordum
Yoksa kesim yerine bütünü mü?
Hayır, ikisini de istiyordum
hem bütünün kesimini hem de bütünü
ve hiçbir uyuşmazlık yoktu seçimimde.”
*
Hakkında bir Divan yazmış olduğu “Emgion Prensi”nin ismi yok şiirinde, isimsizdir kahramanı. İsveççeden Kürtçeye çevirdiği “Divan”a bir önsöz yazmış olan Firat Cewerî’ye nazaran prens muhtemelen Ekelöf’ün kendisidir. Divan’da, büyük bir aşirete mensup, atları seven, kızgın şişlerle gözleri dağlanmış bir buyruğun kıssasını anlatır bize kendi ağzından şair. Van’dan alınıp İstanbul’a getirilen bir Kürt Mirinden…
“Hâla Konstantiniye’de yaşıyorum
eğer buna yaşamak denecekse
Van’ın üstlerinde çayırlıkları olan
bir Kürt aşiretinin Miriyim”
Istırap içindedir prens, ıstırap içindedir şair Ekelöf. Ekelöf Divan’ı İstanbul’da 16 saat üzere kısa bir mühlet zarfında yazdı. Der ki, “bilmediğim doğaüstü bir güç beni ele geçirdi, kitabı da o güç yazdırdı bana.”
Van’dan İstanbul’a getirilen Kürt Miri (prens) burada gözlerine mil çekildikten sonra “kör müzikçilerin ülkesine” gönderilir. Ceweri’ye nazaran Ekelöf’ün divanından tat almak için, şairin başvurduğu sembolleri ve tarihi art planı bilmek gerekir. Atın neyi simgelediği, ateşi, dağları, kör müzikçiler ülkesini ve Şeytan’ı bilmeyen okur, manasız, soyut bir şey okuyup durur.
Ekelöf’ün Kürt prensi ne Hıristiyan ne de Müslümandır, Yezidi olduğuna dair de bir emare yok Divan’da fakat tekrar prens, “hem Yaradana hem de Şeytan’a, birine bir biçimde başkasına diğer formda ibadet” eder. “Kör müzikçiler ülkesi” Homeros’a bir gönderme midir bilinmez ancak Ceweri’ye nazaran Yaşar Kemal’i de çok etkilemiş olan kör Kürt dengbêji Evdalê Zeynikê’nin ülkesi olma ihtimali daha yüksektir. Kürt Miri yahut şair Ekelöf’ün Bizans sonrası seyahati şöyle devam eder “Divan”da:
“Sana haber vermiş olan:
Siyah beyaz tüyleriyle
altı kanatlı
gizli bir yüze sahip
ve çift eşeyli bir varlık
baktı bana manalı manalı
–Gözümün ışığında parıldayan iğnelerin
bir patlayışından doğmuş-
Kim öptü öyleyse
kapanmış, sancılı gözkapaklarını?
Hiç kimse olan biriydi bu!
Bilirim: bir kız evladı.
Yola çıkmış İzmir’e, Manisa’ya, Kaide’ye,
Konya’ya ve dağa hakikat,
Fırat’a, tekrar aşarak dağı
asla göremeyeceğim çayırlıklara
Bir körün yol gösterdiği gözü dağlanmış
gözü dağlanmışa yol gösteren
gözü oyulmuş bir kör
Kızım dediğim biri yol gösteriyor
gözü dağlanmış gören birine.”
*
Öldüğünde yakılmayı vasiyet eder Ekelöf. İçki ve sigara onu gırtlak kanseri yapar, 1968 yılında ölür. Vasiyetine nazaran külleri Manisa Salihli’de Paktalos çayına dökülecek, karısı vasiyetini yerine getirir lakin öykümüz burada bitmez.
*
Tünel’de şu anda İsveç İstanbul Başkonsolosluğu olarak kullanılan İsveç Sarayı’nın bahçesinde Gunnar Ekelöf’ün bir büstü var.
Yazıyı buraya kadar okumuş olanlar gördüler; Ekelöf tuhaf bir şair fakat bahçedeki o Ekelöf heykelinin kıssası en az şairin kendisi kadar tuhaftır. İnternette bir yerlerde buldum öyküyü, müellifini tespit edemedim, yalnız 2005 yılında Cumhuriyet gazetesinde çıkmış, tahminen de Ali Sirmen yazmıştır, müellifi kimse kusura bakmasın, çok hoş öyküdür, anlatacağım…
*
Türkiye’de Ekelöf’ü birinci keşfeden kişi merhum şair Salih Ecer’dir. Külleri memleketimizde bir derenin suyuna karışmış olan şairin kıssası Ecer’i çok duygulandırır.
Bir gece, şairlerin muharrirlerin, sinemacıları uğrak yeri olan Çiçek Bar, namı öteki Arif’in Yeri’nde Salih Ecer, Ekelöf’ün üstte yazdığım öyküsünü Arif Keskiner’e anlatır ve yeni bir öykü başlar. “Abi ya, bu adamın heykelini dikmeli, hem de Salihli’de, küllerinin döküldüğü Paktalos ırmağının kıyısına…” Bu dilek bir sarhoş dileği değildir, hakikaten de yapmalı! Arif Keskiner kolları sıvar. O sırada (muhtemelen 90’lı yıllar) Salihli Belediye Başkanı sanat, şiir, tiyatro meraklısı Zafer Keskiner’dir. (Arif Keskiner’le soyadları misal, akraba değiller!) Evvel para işi hal edilecek. Çabucak bir kurul kurulur. Komitede, daha sonra Ekelöf’ün Divanı’nı Türkçeye çevirip YKY’da çıkaran Hüseyin Baş da var. Değerli bir meblağ toplanır. Artık sıra heykeli yapacak sanatkara gelmiştir. Gürdal Duyar’a sarfiyatlar lakin Duyar çabucak evet demez, işi yavaşça savsaklar. Sonunda Mimar Erkan Güngören, Gürdal Duyar’ı alır, Yunus Koçak’ın Maslak Sanayi’deki atölyesine götürür, bir şişe votka açar oturur yanına, lakin hareket yok Hoca’da. Kısa bir müddet sonra Gürdal Hoca süratlice işe başlar, birden çamurun içinden yavaş yavaş Gunnar Ekelöf doğmaya başlar.
Bu ortada heykel yapıla dursun, lokal seçimler gelir çatar, Zafer Keskiner adaylıktan vazgeçer, onun yerine sağ bir partiden birisi belediye başkanı seçilir Salihli’ye. Yeni gelen lidere Gunnar Ekelöf gavurunu anlatmak, deveye hendek atlatmak üzere bir şeydir, Ekelöf Heykel Komitesi Salihli’den umudu keser. Paralar toplanmış, hoş bir heykel yapılmış lakin heykeli koyacak yer yok!
Arif Keskiner pratik bir tahlil bulur, “Getirin heykeli benim barıma koyun” der. Gunnar Ekelöf merasimle Çiçek Bar’ın bir köşesine yerleştirilir.
Bu ortada bir sinema şenliği sırasında yolları Çiçek Bar’a düşen İsveçli bir küme sinemacı içeri girer girmez hayretten ağızları açık kalır. İsveçlilerin neredeyse ilah mertebesine ulaştırdıkları büyük şairlerinin bir heykeli Türk aydınlarının uğrak yeri olan bir barda duruyor! Aman tanrım!
Gelen soruyor, giden soruyor. Arif Keskiner kimilerine “babamdır” diyor fakat soruların ardı kesilmiyor. O da Ekelöf’ü anlata anlata nerdeyse Ekelöf uzmanı olacak. Bu ortada da barın müdavimlerinden Hüseyin Baş da Ekelöf’ün Divan’ını Türkçeye çeviriyor.
Arif Keskiner biraz da onlar anlatsın diye İsveç İstanbul Başkonsolosluğuna başvurur, “benim barda sizden bir şey var, onu getirip sizin bahçeye dikelim” der. İsveçlilerin istediği tek göz, çabucak üzerine atlarlar.
Heykel için bahçede bir açılış merasimi düzenlenir. Merasime dönemin İsveç Kültür Bakanı da davet edilir, bakan gelir, Ekelöf Komitesi ve şairi bilen birkaç Türk müellifinin da katılmasıyla yapılan merasimde bakan bir konuşma yapar. İsveç’ten gelen heyetin içinde, Ekelöf’ün şiirlerini çok hoş okuyan bir aktör de var, sıra onun şiir okumasına gelir. Çıt çıkmıyor, aktör birazdan şiire başlayacak. Tam ağzını açtığı sırada bir kuş uçar, gelir Ekelöf’ün başına konar ve başlar bir serenada. Kuş ötüşünü bitirir, tekrar uçar. Ünlü aktör gülerek şunları söyler.
“Size Ekelöf’ün bir şiirini okuyacaktım. Ancak gördünüz ruhu geldi, kendi şiirini okuyup, gitti, bana gereksinim kalmadı.”
*
Şairlerin lisanında en uygun kuşlar, kuşların lisanından en düzgün şairler anlar!