İZMİR – Aigai, Batı Anadolu’da Aiolis olarak isimlendirilen bölgede, Aiol halkı tarafından kurulan 12 kent devletinden birisi. 2004 yılından beri sürdürülen çalışmalar kentin MÖ 700 civarında kurulduğunu gösteriyor. Helenistik periyotta kıymetli bir merkez olarak dikkati çeken Aigai’ın, Roma periyoduna gelindiğinde de kıymetini kaybetmediği anlaşılıyor. Kentte yeni hamamların inşa edilmesi ve tiyatronun kapasitesinin artırılması bunun en değerli göstergeleri.
Roma egemenliğinde uzun müddet barış içinde yaşayan Aigai halkı, Got hücumları nedeniyle MS 260’lı yıllarda kentlerini terk etmiş. Kent, bu tarihten MS 12. yüzyıla kadar küçük bir nüfusun yaşadığı kırsal bir yerleşime dönüşmüş. Bizans devrinde ise küçük bir Hıristiyan cemaati barındıran kent, MS 14. yüzyıl başlarında tekrar terk edilmiş.
Kentin keçi derisi ile olan alakası konusunda ne tıp dokümanlara ulaşıldı? Gladyatör dövüşleriyle ilgili yazıtlar bize neler söylüyor? MS 17 sarsıntısına ait yazıtlarda ön plana çıkan ayrıntılar neler? İzmirliler Aigai kentinin yeteri kadar farkında mı? Manisa Celal Bayar Üniversitesi Arkeoloji Kısmı Aigai Hafriyat Lideri Prof. Dr. Yusuf Sezgin sorularımızı cevapladı.
Yusuf Sezgin ANTİK YAPILARIN ENKAZINDAN OLUŞAN TAŞ YIĞINLARI
Ekip olarak öbür hafriyat alanlarından farklı, dağlık bir alanda hafriyat yapıyorsunuz. Bu kadar sıkıntı bir coğrafyada hafriyat yapmanın avantajları ve dezavantajları neler?
Aigai, Yuntdağı üzerindeki özel pozisyonu nedeniyle gerek yerli gerekse yabancı ziyaretçilerin ilgi odağı haline gelmeye başladı. Bunun temel nedenlerinden birisi bulunduğu özel coğrafya ve antik kentin tabiat ile bütünleşmesi. Kenti dolaşırken epey cazip görüntülerle karşılaşabilirsiniz. Yürüyüş rotası boyunca etrafınız delice zeytin, çitlembik, meşe ve aşılı antep fıstığı ağaçları ile çevrelenecek. Bilhassa yağmurlu ve puslu havalarda kendinizi fantastik bir sinemanın setinde hissedebilirsiniz. Bence Aigai’ı en özel kılan şey kentin etrafında gördüğünüz görüntünün antik devirden beri hiç değişmemiş olması. 2 bin yıl evvel kentte yaşayan bir Aigai vatandaşı ile tıpkı görüntüye bakıyor olmak heyecan verici.
Birçok antik kentte görebileceğiniz arkeolojik kalıntılar Aigai’da da var. Bu kuvvetli coğrafya kentteki yapıların değerli bir kısmının kısmen uygun korunmasına neden olmuş. Yapıların tamamı temelden çatıya kadar taşla inşa edildiği için kentteki taşlar, günümüze kadar ulaşabilmiş. 20. yüzyılın sonlarından 1970’lere kadar kent ve etrafındaki eski eser hırsızlığına karşın yapıların nispeten uygun durumda günümüze ulaşması büyük bir baht. Hafriyatı yapılmayan alanların tamamında, antik yapıların enkazından oluşan inanılmaz taş yığınlarını görebilirsiniz. Birinci hafriyat liderimiz, benim de hocam olan Ersin Doğer’in Aigai için söylediği “Dalgalı Taş Denizi” kelamının hakkını verecek ölçüde taş görmek mümkün.
Bu kuvvetli coğrafyada hafriyat yapmak, bilhassa lojistik açıdan büyük zorluk yaratıyor olağan. 2004 yılında başlayan kazılardan evvel kent içinde gezmek büyük bir macera olarak görülmekteydi. Kentte küçük patikalar dışında seyahat rotasının bariz olmayışı nedeniyle kaybolmak çok kolaydı. İtiraf etmeliyim ki birinci yıllarda ben de tekraren yolumu kaybettim. 2004 yılından beri hafriyat çalışmalarının birinci gayelerinden birisi antik yolların kazılarak açığa çıkarılması oldu. Bu amaca büyük oranda ulaştığımızı sanıyorum. Günümüzde kente gelen ziyaretçilerin seyahat rotasının değerli bir kısmını antik periyoda ilişkin taş döşeli sokaklar oluşturuyor. Yönlendirme ve bilgilendirme levhalarının da yardımıyla artık kentte kaybolmak mümkün değil.
‘İNSANLAR ARTIK AİGAİ İSMİNİ DAHA ÇOK DUYUYOR’
Yapılan kazılarla birlikte kentin sokakları, konutları, meskenlerin girişleri, meydan ve kamu yapıları ile neredeyse Pompei üzere korunmuş bir kent planına ulaştınız. Anadolu’da Roma kent planını bu kadar net izleyebileceğimiz ender kentlerden biri olması nedeniyle ziyaretçi potansiyelinizin de düzgün olması beklenir. Kentin ziyaretçi potansiyelinden mutlu musunuz? İzmirliler bu antik kentin yeteri kadar farkında mı?
Kenti gezenler dağlık bir yerdeki kentin, tüm altyapısı ile birlikte nasıl kurulduğunu açıkça görüyor. Bilhassa antik yolların kazılarak açığa çıkarılması ile ziyaretçiler 2 bin yıllık taş döşeli yollardan yürüyorlar. Bu da elbette çok farklı bir his yaratıyor. Günden güne ilerleyen çalışmalar ile kent planını daha güzel anlamaya başladık. 2004 yılında başlayan kazılardan evvel kente arkeologlar ve özel meraklıları gelmekteydi. Kazılarla birlikte ziyaretçi sayısında önemli bir artış meydana geldi. Aigai, hem Manisa’ya hem de İzmir’e yakınlığı nedeniyle tanınan bir nokta haline gelmeye başladı. Artık beşerler Aigai ismini daha çok duyuyor ve daha çok biliyor. Hoş havalarda hoş bir coğrafyada gezmek açısından epey uygun bir yer. Meraklıları bekliyoruz…
‘İMPARATOR KEÇİ DERİSİNDEN ALINAN VERGİYİ SABİTLİYOR’
Aigai’nin söz karşılığı keçi manasına geliyor. Kentin keçi derisi ile olan bağlantısı ya da kentin iktisadının keçi derisi üzerinden yürütüldüğü konusunda ne cins dokümanlara ulaştınız?
Kent tüm varlığını keçilere borçlu, ismi bile keçi. Neredeyse her periyotta basılan sikkeler üzerinde keçi tasvir edilmiş. Bulunduğu coğrafya Aigailılar’ı keçi yetiştiriciliğine zorlamış üzere görünüyor. Ziraî alanlar epeyce kısıtlı. Kentin Helenistik devirde ulaştığı muazzam güce ve büyüklüğe bakıldığında çok sayıda hayvandan oluşan keçi sürülerinin olduğunu düşünebiliriz. Kentteki hafriyatlarda ele geçen yazıtlar kentin keçi ile olan bağlantısını çok net gösteriyor.
Özellikle meclis binası kazılarında bulunan bir yazıt, keçi derisinden alınan vergiye ait kıymetli bilgiler veriyor. MS 2. yüzyılda Aigai halkı, Roma’daki imparatora Fortunatus isminde bir elçi göndermiş. Elçi, Roma vergi toplayıcılarının keçi derisinden her seferinde farklı oranlarda vergi toplamasından şikayetçi olmuş. İmparator da vergi oranını sabitlemiş ve bu karar bir mermer üzerine yazılarak Aigai Meclisi’ne yerleştirilmiş. Roma İmparatoru’na ulaşmanın zorluğu düşünüldüğünde keçi derisinin ne kadar değerli olduğu anlaşılacaktır.
. Aigai’deki arkeolojik bulgular keçi derisi dışında halkın ekonomik hayatı ile ilgili ne tıp bilgiler veriyor? Parşömen-Pergamon-Aigai bağlantısı hakkında son bilgilerimizle neler söyleyebiliyoruz?
Kentin varlığını keçiye borçlu olması, temel iktisadın keçiye dayalı hayvancılık olduğunu gösteriyor. Ada 1 olarak isimlendirdiğimiz bir alanda yürüttüğümüz hafriyatlar sonucunda kentin üretim alanlarına ait kıymetli bilgilere ulaştık. Sanayi Mahallesi olarak kullanılan alanda farklı formlardaki el değirmenleri ve havanlar tahıldan un yapıldığını gösteriyor. Ezme hedefli kullanılan üretim donanımları ise zeytinyağı üretimine işaret ediyor. Alanda görülen çok sayıdaki sarnıç üretim evreleri da su gereksinimiyle bağlantılı. Alanda MÖ 6. yüzyıldan MS 3. yüzyıla kadar demirci işliklerinin de çalıştırıldığını anlıyoruz. Ayrıyeten kemik atölyelerinde hayvan kemikleri farklı nesnelere dönüştürülüyordu.
Aigalılar keçi ve koyunlardan elde edilen yünlerle ürettikleri dokumaları ile pazarlarda kelam sahibi olmuştu. Direkt hayvancılık ile bağlı başka bir üretim kolu da parşömendi. Helenistik devirde Pergamonlular tarafından icat edilen parşömenin kıymetli bir kısmının Aigai’de üretildiğini düşünüyoruz. Sanayi Mahallesi’nde elde edilen datalar parşömen üretiminin dolaylı ispatlarıdır. Alandaki latrina yani tuvalette amphora alt yarıları pisuar olarak kullanılmış ve bunların içinde idrar biriktirilmişti. Biriken idrar yerin köşesinde bulunan büyükçe bir küp içerisinde toplanarak parşömen üretiminde derinin tabaklanması için kullanılmıştı.
Pergamon Krallığı’nın kurulması ile Aigai’ın bahtı açılmış. Kent en varlıklı ve görkemli günlerini Pergamon egemenliğinde geçirmiş. Kenti gezen ziyaretçilerin günümüzde gördüğü Meclis Binası, Agora Yapısı ve Athena Kutsal Alanı üzere bina ve alanlar Pergamon dayanağı ile yapılmış. Aigai, Pergamon’a benzerliği nedeniyle “Küçük Pergamon” olarak da anılıyor. Münasebetiyle kentin bu periyotta zenginleşmesini keçi derisine, daha özel olarak da parşömene bağlamak muhtemeldir.
Kentin en kıymetli kutsal alanlarından Athena Kutsal Alanı. Fotoğraf: M. Yasa.
‘AİGAİLILAR HAYATLARI BOYUNCA DENİZ HASRETİ ÇEKMİŞLER’
Romalıların ‘Macellum’ ismini verdikleri et-balık pazarı olarak bedellendirilen yuvarlak planlı bir yapı epey dikkat çekerken, dağlık bir alanda balık pazarı da epeyce enteresan görünüyor. Aigai’nin kıyı kentleriyle sıkı bir ilgisi mi kelam konusu? Siz bunu nasıl yorumluyorsunuz?
Aigai, demokrat çobanlar tarafından kurulmuş bir kent. Antik Yunan dünyası ve medeniyetinin bir modülü olarak bu dağlık coğrafyada tüm kamu yapılarını barındıran bir kent inşa etmeyi başarmışlar. Denizci bir halk olan Aioller’in yerleşimlerinin değerli bir kısmı deniz kıyısında. Aigai ise denizden yalnızca 13 km içeride olduğu için deniz ve deniz kıyısındaki akraba Aioller’le bağını hiç koparmamış. Kentte ele geçen farklı merkezlere ilişkin çok sayıdaki sikke bu bağlantıyı kanıtlıyor. Yeniden de Aigailılar’ın ömürleri boyunca deniz hasreti çektiklerini düşünmek mümkün.
Agora Binası’nın önünde yer alan yuvarlak planlı Macellum epeyce ilgi alımlı bir yapı. Kimi romantik ziyaretçiler tarafından bir havuz ya da “Aşk Çeşmesi” olarak yorumlanmasına rağmen gerçekte Et – Balık Pazarı olarak kullanılmış. Nitekim de bir havuz görünümüne sahip, alana pak su geliyor ve su biriktiriliyor. Suyun tahliye edilmesi için özel olarak yapılmış düzenek havuzun belirli aralıklarla temizlendiğini gösteriyor. Bu havuz içerisinde kentin doğu ve batısından geçen akarsularda yakalanan yılan balıklarının canlı olarak satıldığını hayal etmek mümkün. Elbet bu Macellum birebir vakitte kentin temel geçim kaynağı olan keçilerin etlerinin satıldığı alan olarak da kullanılmıştı.
Roma Dönemi’ne ait Sanayi Mahallesi (ADA 1) . Fotoğraf: M. Yasa. ‘DEPREM, MS 17 YILINDA BİR GECE YARISI MEYDANA GELMİŞTİ’
Agorada ele geçen yazıtlarda burada düzenlenen gladyatör dövüşlerinden bahsediliyor. Bu yazıtlar bize neler söylüyor?
İlk kere 1880’li yıllarda yayınlanan bu yazıtların Agora Binası’nın üçüncü katını oluşturan sütunlu sundurma ile bağlı olduklarını biliyoruz. Yazıtlarda farklı tipteki gladyatörlerin listesi ve kazandıkları zafer sayıları belirtilmiş. Yazıta nazaran bir yapının tamiratı sırasında, gösterişli merasimlerle birlikte, üç kere gladyatör dövüşleri düzenlenmiş. Bu oyunlarda dövüşen özgür ve köle gladyatörlerin isimleri de aktarılıyor.
Yazıtta ismi geçen gladyatör sınıflarından essedarius çok kıymetli. Bu isim Keltler’in savaş arabası olan essedum’dan gelmekte. Essedarius dövüşleri için savaş otomobiline gerek olduğu düşünülüyor. Bu nedenle bu tipteki oyunların düzenlenmesi için bir stadion’a gereksinim duyulmaktaydı. Kentin güney eteklerinde yer alan büyük bir düzlük bu bina için ayrılmış olmalıydı. Son periyotta yaptığımız çalışmalar bu gladyatör yazıtlarının MS 17 zelzelesinden sonra kentin tekrar inşa sürecinde düzenlenen oyunlarla bağlı olduğunu düşündürüyor.
MS 17 zelzelesinden sonra kentin tekrar inşa edildiğinden kelam ettiniz. Bu zelzeleye ait yazıtlara da ulaştınız mı? Bu yazıtlarda ön plana çıkan ayrıntıları bizimle paylaşır mısınız?
2006 yılındaki hafriyat çalışmaları sırasında farklı boyutlarda yazıtlı mimari blok modülleri ele geçti. Bir stoanın arşitrav blokları üzerinde yer alan yazıtlar hem Latince hem de eski Yunanca olarak taşın üzerine kazınmış. MS 17 yılında gerçekleşen bir zelzeleye ait bilgiler aktaran yazıtlar yaşadığımız coğrafyada sarsıntı tehlikesinin hiçbir vakit hafife alınmaması gerektiğini göstermesi açısından çok kıymetli.
Antik müelliflere nazaran Batı Anadolu’da gerçekleşen en büyük sarsıntılardan birisi MS 17 yılında bir gece yarısı meydana gelmişti. Zelzelenin ayrıntıları hakkında bilgi veren Romalı tarihçi Tacitus en büyük yıkımın Sardeis (Salihli) ve Magnesia’da (Manisa) gerçekleştiğini aktarıyor. Tacitus isimlerini de saydığı toplam 12 kentin yerle bir olduğunu söylüyor. Periyodun Roma İmparatoru Tiberius sarsıntının yarattığı yıkım karsısında Aigai ve başka on bir Batı Anadolu kentine karşı cömert yardımlarda bulunuyor. Bu kentler imparatorunun yardımlarına karşılık olarak Puteoli’de imparatorun onuruna bir anıt yaptırıyorlar. Öbür yandan imparatorlarına şükranlarını göstermek ve sarsıntının yıkımının unutulmaması için bu yazıtları hazırlıyorlar. Bu durum bir sarsıntı şuuru ve zelzele hafızasının da oluşmasına imkan veriyor. MS 17 yılında gerçekleşen ve taşlar üzerine kazınmış olan bu sarsıntı gerçeği nesiller sonra bile kent meydanında gezen vatandaşların hafızasında yer buluyor. Bu durumdan bir ders çıkarmak gerektiğini düşünüyorum. Elbette zelzelenin izlerini silip olağanlaşmaya dönmeye gereksinimimiz var. Ancak sarsıntı gerçeğini unutmamak için yıkılmış olan ve hafızalarımızda yer eden kimi sembolik yapıları olduğu üzere yerinde korumakta yarar var. Bunlar bir zelzele anıtı üzere jenerasyonlar sonra bile sarsıntının yıkıcı tesirinin sembolleri olarak korunmalı.
.